Religio Romana
De Religio Romana, ook wel de Cultus Deorum Romanorum genoemd, kent een zeer lange geschiedenis die steeds in beweging is geweest.
De Romeinse godsdienst is ontstaan uit de private religie waarbij huisgoden werden vereerd op het lararium (huisaltaar), en de voorouderverering. Terwijl Rome groeit van een dorp tot een stad, komt er een openbare religie tot stand. Deze omvat o.a. de archaïsche trias Iuppiter, Mars, Quirinus alsook enkele huisgoden (zoals Vesta en Iuno) die tot staatsgoden verheven worden.
Zolang het grondgebied van de Urbs werd uitgebreid, werd ook de Religio Romana omvangrijker. De goden van overwonnen volkeren werden niet vernietigd maar naar Rome gebracht (bv. Iuno Regina uit Veii) en daar verder vereerd. Naast de Romeinse goden, vonden ook Italische, Griekse en Oosterse goden een plek in Rome.
Over de Religio Romana is er veel te vertellen, maar er zal hier enkel ingegaan worden op de cultus van Mithras.
Mithras
Meer dan 400 jaar lang werd de god Mithras in het gehele Romeinse rijk aanbeden. Hij was bekend in Europa en Azië onder de namen Mithra, Mithras, Mitra, Meitros, Mihr, Mehr of Meher. Zijn verering bereikte Europa langs Klein-Azië, zij verspreidde zich zeer snel, in het begin van onze tijdrekening, over het hele Romeinse rijk, van Spanje tot de Zwarte zee, van Schotland tot de Sahara.
Ontstaan
De Mithrascultus dateert reeds uit de tijd dat de Arische Hindoes en de Perzen nog steeds één volk waren. De god Mithras komt in de heilige boeken van beide volkeren voor.
In de Indische Veda is hij de rijzende zon, de hemel tijdens de dag, hij is een licht- of een zonnegod. In de Perzische Avesta is hij meer een levende en heersende god dan bij de Indiërs.
De Perzen spraken over Mithras als "Het Licht van de Wereld", "de Spirituele Zon", symbool van de waarheid, rechtvaardigheid, trouw en eerlijkheid.
Hij was ook de bemiddelaar tussen de mensen en de ene, onbereikbare god, de bewaker van de hemelpoort.
Als vruchtbaarheidsgod was hij ook "de Heer der Weidse Velden", de "Goede Herder". Volgens de Perzische mythe werd Mithras geboren uit de maagd Anahita, die dan ook de naam "Moeder Gods" kreeg.
Hij was een Yazad, een halfgod of een genius. Verwekt door Ahura Mazda, de Wijze Heer, was hij echter zijn gelijke in aanbidding.
Zarathoestra
De godsdienst in Perzië werd hervormd door Zarathoestra, maar Mithras behield in het Iraanse hoogland zijn hoge plaats. Hij werd de god der Achemenieden.
Chaldeeën
Bij de verovering van Babylonië door de Perzen kwam de cultus in contact met de Chaldeïsche astronomie en de cultus van Marduk en Tammuz (ook een zonnegod, geboren uit een maagd).
Cybele
Deze aangepast vorm van de cultus reisde verder noord- en westwaarts en werd de staatscultus van Armenië. Van hieruit ging hij naar Pontus, Cappadocië en Cilicië. Hier kwam Mithras in contact met de Phrygische cultus van Cybele en Attis.
Asia Minor: Hellenisme
In Asia Minor mengde het Hellenisme zich met het Iraans-Babylonische gedachtengoed. Hier ontstond een syncretie met Orfische en Dionysische mysterieculten.
Mithras slorpte alles in zich op en zo omstreeks 230 v. Chr., ontstond het mithracisme zoals we dat in Rome kennen.
Toen de Romeinen Pergamon veroverden (133 v. Chr.), en twee legioenen in Asia Minor stationeerden, was het succes van Mithras in het westen verzekerd.
Romeinse soldaten
Mithras sprak de soldaten aan: hij was een vechter, hij was de god van de mannelijkheid en de trouw. Hij hechtte veel belang aan vriendschap en broederlijkheid. Soldaten, oosterse slaven en handelaars verspreidden de cultus naar alle steden van het Romeinse rijk.
Rome
In Rome zijn er meer dan 100 inscripties, opgedragen aan Mithras, terug gevonden, samen met ongeveer evenveel beeldfragmenten. Mitraea zijn in alle delen van de stad terug aangetroffen. Een van de grootste tempels, gebouwd in Rome, ligt onder de huidige kerk van San Clemente, nabij het Colosseum.
Overeenkomsten
Vele historici, zelfs Romeinse, stonden, en staan nog steeds, versteld over de gelijkenissen tussen het geloof in Mithras en het geloof in Christus.
Mithras: de leer
Echt veel van de cultus weten we niet. We kunnen alleen afgaan op wat we terugvinden: resten van mitraea, vaatwerk, beelden, afbeeldingen en teksten. We hebben ook nog verwijzingen naar twee Romeinse schrijvers die over de cultus geschreven hebben, maar hun werken zijn verloren gegaan.
Militant
We weten wel dat Mithras een militant karakter had, altijd klaar was om ten strijde te trekken, klaar stond om zijn volgelingen te helpen in hun strijd tegen het kwade en hen naar de overwinning te brengen. De cultus van Mithras was dus een vorm van militaire dienst; het leven op aarde was een veldtocht geleid door de overwinnende god.
Graden
Net als in het leger bestonden er in de cultus graden. Wij kennen er zeven:
|
|
Elke graad kende zijn eigen initiatieriten. Welke dat waren, kunnen we alleen maar vermoeden aan de hand van de afbeeldingen. Iedere graad had zijn eigen functies. Mogelijk behoorden sommige graden tot een priesterkaste.
Persoonlijke relatie
Het succes van Mithras is makkelijk te begrijpen. Door de initiatieriten ontstond er een persoonlijke relatie tussen de mens en zijn god. De oosterse culten legden de nadruk op persoonlijke redding gedurende het leven en in het hiernamaals. Bij de traditionele Romeinse goden ontbrak zo'n band tussen godheid en gelovige.
Strijd tegen het kwaad
Mithras-aanhangers voerden zelfcontrole, zelfverloochening en seksuele onthouding, hoog in hun vaandel. Mithras vertegenwoordigde een ethisch systeem, waarin broederschap werd aangemoedigd, om gezamenlijk kunnen te vechten tegen de krachten van het kwaad.
Verlosser
Zijn volgelingen geloofden dat de weldadige krachten van Mithras hun lijden zou verlichten en dat hij hen de onsterfelijkheid zou geven en de eeuwige zaligheid in de wereld die komen zou. Iedereen keek uit naar het Laatste Oordeel, de dag waarop de doden zouden verrijzen en Mithras de ware gelovigen het Paradijs zou binnen leiden. Het Licht zou de Duisternis overwinnen en het kwade voor altijd vernietigd worden.
Doop
Door een rituele doop onderging de gelovige een zuivering. Dit gebeurde tijdens een ceremonie, waarin men ook wijn dronk en brood at en men dit ritueel met de volgende woorden aankondigde: "Hij die niet eet van mijn lichaam en drinkt van mijn bloed, zodat hij niet één wordt met mij en ik niet met hem, dezelfde zal niet gered worden".
Zondag
Zondagen waren opgedragen aan Mithras de hoge, het was de dag des Heren.
"Kerst"
Jaarlijks werd de geboorte van de god Mithras gevierd op 25 december.
"Pasen": doden van de stier
De belangrijkste daad die Mithras stelde was zijn strijd met een symbolische stier, die hij overwon en offerde. Uit het bloed van dit offer kwamen de vrede en overvloed voort, gesymboliseerd door graanaren. In de oude Perzische geschriften was de stier Mithras zelf; de god offerde bijgevolg zichzelf voor het heil der mensheid.
Stier/Ram/Lam
Later werd de stier vervangen door een ram; maar de ram uit de zodiak (Aries) was in de Perzische zodiak een lam (Bundahish, 11, 2). Dus werd er een lam geofferd.
"Hemelvaart"
Na zijn aardse opdracht volbracht te hebben, gebruikt hij een Laatste Avondmaal met zijn twaalf gezellen. Daarna stijgt hij ten hemel op, om van daaruit voor eeuwig de gelovigen te beschermen.
Mithras in Rome
De Mithrascultus beleefde zijn grootste bloei in de 2e tot begin 4e eeuw, toen zelfs keizers ingewijden waren en er steeds een Pater Patrum in de keizerlijke hofhouding rondliep.
Sol Invictus
Het Romeinse zoeken naar een monotheïstische cultus, onderbouwd door filosofische doctrines, leidde naar een allesomvattende staatscultus van de Onoverwinnelijke Zon.
In 210 probeerde keizer Heliogabalus de voorstelling van de Syrische zonnegod Baäl van Emessa aan Rome op te dringen, maar de Romeinen slikten niet dat een stuk zwarte rots voor de zon moest doorgaan. Heliogabalus werd afgezet.
Sol en Mithras
Omdat er een Damnatio Memoriae was uitgesproken over alles wat met keizer Heliogabalus te maken had, deelde ook Sol in de klappen. Dit probleem werd handig omzeild door Mithras meer op de voorgrond te plaatsen.
Was Mithras immers niet ooit begonnen als Indiaase zonnegod? Was Mithras niet het licht? In de Mithrascultus was de verlossende god al sterk in verband gebracht met Sol.
Keizer Aurelianus (270-275) bouwde een grote tempel op het Campus Martius ter ere van de Zon, als de enige hemelse, almachtige en goddelijke kracht. Om de vier jaar waren er nu ook grootse feestelijkheden ter ere van de nieuwe staatsgod en de zonnecultus kreeg een eigen priesterkorps.
Succes
Deze zonnecultus was niet echt dezelfde als het mithracisme, maar het deed er wel zijn voordeel mee. Sol was de goddelijke veruitelijking voor de grote massa. Terwijl Mithras bedoeld was om hem, die zich dieper in het geloof wilde verdiepen, zijn geestelijke honger te stillen.
In 307 riepen keizer Diocletianus en zijn medekeizers Mithras uit tot Enige Beschermer van het Rijk. Nu stond de cultus op het toppunt van zijn macht.
Christus en Mithras
"Om rust te hebben in het rijk in deze moeilijke tijden, hebben we één cultus nodig". Deze woorden waren van Constantijn (ook een Zonaanhanger). Hij wilde er eerst één samensmelten van Mithras en Jezus, maar koos tenslotte in 310, om politieke redenen, voor de christenen.
Gedurende zijn regering en die van zijn zonen, was er nog een goede verstandhouding tussen de christenen (die overigens meer met elkaar aan het vechten waren) en de heidense meerderheid. In Rome was trouwens nog bijna iedereen aanhanger van de oude religie.
Geleidelijke zonsondergang
Vanaf 376-377 begon men in het Rijk het heidendom wettelijk te vervolgen. Maar de verdwijning van de heidense culten moet ook gezocht worden in het feit dat hun ceremonies en doctrines door de Kerk overgenomen werden zodat zij als het ware geabsorbeerd werden door hun vijand. Zo ook de cultus van Mithras.
De moeilijkheden begonnen met een edict van Gratianus uit 382, dat de niet-christelijke beelden in het gebouw van de senaat van Rome verbood.
Het einde kwam nader door de edicten van Theodosius I: 27 februari 392; alle openbare heidense offers in Rome en alle bezoeken aan heidense tempels werden verboden.
De uiteindelijke genadeslag kwam op 8 november 392, toen elke niet-christelijke praktijk, ook privé, zwaar werd gestraft. Dat het zo'n vaart niet liep bewijzen de herhaalde jaarlijkse hernieuwingen van deze wetten. Toch nam het Christendom geleidelijk de macht in het Romeinse rijk over. De ondergang van Mithras was een feit.